Met dank aan Roelof Braad.
Als je het huidige centrum van Heerlen bezoekt, zou je niet denken dat er ooit een vesting lag. Je moet je ogen goed de kost geven om er achter te komen. Een bronzen maquette op het Pancratiusplein laat zien hoe het vroeger was en een blauwe led verlichting in het plein geeft de begrenzing van de walmuur aan. De contouren van de vesting zijn op luchtfoto’s nog herkenbaar aan de bebouwing rond de Pancratiuskerk. Wat (nog) niet publiekelijk zichtbaar is, is het – volgens de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – Nederlands oudste stuk walmuur achter de kerk.
De vesting is door Leo van Hommerich, stadsarchivaris van 1938-1975, landsfort gedoopt. Dit is een terechte naam voor de vesting omdat deze diende in de verdedigingslinie van de landsheer, destijds de hertog van Brabant.
Begin 11de eeuw was er waarschijnlijk een mottekasteel op de plek waar nu, in 2019 de Schelmentoren staat. Een mottekasteel is een door mensenhand aangelegde aarden heuvel met daarop een houten toren omgeven door palissaden.
De graven van Are uit het Rijnland hadden het op dat moment voor het zeggen in de omgeving.
In de geschreven bronnen wordt Heerlen voor het eerst genoemd in een schenkingsakte van bisschop Udo van Toul uit 1065. Daarin wordt melding gemaakt van het pauselijk bezoek aan Voerendaal in 1049. Paus Leo IX verrichtte de inwijding van de Laurentiuskerk. In de akte wordt ook melding gemaakt van de Sint Andreaskapel (de voorloper van de Sint Pancratiuskerk) te Heerlen en de Sint Martinuskapel te Welten.
In de 12e eeuw werd er een westwerk tegen de kerk (Andreaskapel) aangebouwd waarna de houten kerk werd afgebroken en in steen opnieuw werd opgebouwd. Een westwerk is een monumentaal bouwwerk aan de westkant van een kerkgebouw; veelal een toren.
Eind 12e eeuw werd Heerlen door Dirk van Are, aartsdiaken van het prinsbisdom Luik, kerkelijk losgemaakt van de Sint-Laurentiuskerk in Voerendaal en werd de Sint-Pancratiusparochie opgericht.
In een kroniek van St.-Gerlach, die geschreven moet zijn tussen 1220 en 1229 wordt melding gemaakt van “castrum Herle”. Het is de vroegste vermelding van de vesting. Het Landsfort bestond toen dus al en is dus mogelijk ouder. Het fort maakt deel uit van de een Brabantse verdedigingslinie richting Gulik en Keulen.
In 1239 was er oorlog tussen de hertog van Brabant en de aartsbisschop van Keulen (Koenraad van Hochstaden). Dirk van Hochstaden koos de kant van zijn oom Koenraad, dus tegen zijn heer, de hertog van Brabant. Uit wraak werd Herle ingenomen en verwoest door de hertog. Op 24 februari 1244 sloten de strijdende partijen weer vrede en mocht Drik de versterking weer herbouwen.
Mogelijk kreeg het fort toen pas een stenen muur. Deze was meer dan twee meter dik en zes meter hoog, met drie poorten te weten de Veemarktpoort bij de vroegere Veemarkt (nu Wilhelminaplein), de Kerkhofspoort bij wat nu de Geleenstraat is, ook wel Trichterpoort of Akerpoort genoemd en de Keulsepoort in zuidelijke richting in de buurt van wat nu de Gasthuisstraat is. Binnen de walmuur bevonden zich de Sint Pancratiuskerk, het kerkhof en enkele huizen..
Ook de 12 meter brede grachten moeten in die tijd zijn aangelegd. Het water in de grachten werd regelmatig ververst vanuit de Caumerbeek, middels een erk (molensluis) werd het water omgeleid via het vlot naar de gracht en de gracht waterde af op de Geleenbeek, dit werd tot circa 1900 zo gedaan.
Na de dood van Dirk in 1246 kreeg oom Frederik het hele graafschap Hochstaden in bezit dat hij vervolgens aan het aartsbisdom Keulen schonk.
Het westwerk verdween tijdens de heerschappij van de hertogen van Brabant. Misschien wel tijdens de verovering door hertog Jan III op 10 augustus 1318. Waarbij Reinoud, heer van Valkenburg, zich onmiddellijk over gaf.
In 1388 werd Hoensbroek als “heerlijkheid” overgedragen aan de heren van Hoensbroeck en daarmee afgesplitst van Heerlen.
Turis major (de grote toren), nu de kerktoren van de St.-Pancratiuskerk, was in 1394 als een donjon (verdedigingstoren) gebouwd of gereedgekomen.
De donjon werd tegen de kerk aangebouwd en had geen torenspits. Op de begane grond van de donjon waren geen ingangen om in de toren te komen, niet van buiten en niet vanuit de kerk. Op de eerste verdieping was een deur die je alleen met een lange ladder vanuit de kerk kon bereiken. Van daaruit kon je via luiken en met ladders naar boven of beneden. Op die manier was elke verdieping apart te verdedigen.
De hertog verleende aan de bewoners van Heerlen refugierecht; dat is het recht om in tijden van oorlog een veilig heenkomen te zoeken binnen het landsfort. Boven het kerkgewelf waren kamertjes voor hun tijdelijk onderdak. Deze waren alleen vanuit de toren bereikbaar.
Turis minor (de kleine toren) was mogelijk de woontoren van het adellijke geslacht Ahre Hochstaden en werd de “Bickerstein” genoemd. Later noemde men het de gevangentoren of schelmentoren. De torenmuur aan de oostzijde maakte deel uit van de walmuur.
Een van de meest roemruchte belegeringen uit de Heerlense geschiedenis vond plaats in 1542. Troepen van het hertogdom Gelre onder leiding van Maarten van Rossum, een nietsontziende krijgsheer met een lange lijst van wapenfeiten, omsingelden de vesting. De Heerlenaren hielden stand tot het Brabantse leger te hulp kwam.
Maar ook voor, tijdens en na de Opstand (de 80- jarige oorlog) moest het Landsfort zijn mannetje staan.
Na de vrede van Munster (1648) werd het fort niet meer goed onderhouden. In 1670 moesten de in verval geraakte stadspoorten hersteld worden. Sinds de achttiende eeuw werden delen van de vestingmuren afgebroken, de laatste in 1968 om plaats te maken voor parkeerplaatsen. De grachten en waterlopen werden in fases gedempt; als laatste de Bongerdspoel rond 1900.
Er is weer aandacht voor de geschiedenis van het middeleeuws Heerlen. Onlangs is door een studie over de stadsrechten van Eijsden duidelijk geworden dat ook Heerlen een laat-middeleeuwse ‘Minderstadt’ moet zijn. Tijd dus om deze middeleeuwse geschiedenis nog eens goed te onderzoeken.
Add a Comment